Po zakończeniu I wojny światowej na mocy postanowień traktatu wersalskiego z 1919 roku podjęta zostaje decyzja o konieczności przeprowadzenia plebiscytu, mającego na ziemiach 11 powiatów południowej części Prus Wschodnich i Powiśla rozstrzygnąć o przynależności mieszkańców tych obszarów do Polski lub Niemiec. Polska akcja propagandowa poniosła jednak na Warmii i Mazurach całkowitą klęskę – w dniu 11 lipca 1920 roku za Polską zagłosowało jedynie od 3,4% uprawnionych w okręgu olsztyńskim do 0,68% w całej części mazurskiej. Czas przed plebiscytem to z kolei okres burzliwy ze względu na powtarzające się akty przemocy wobec ludności polskiej – nierzadko inspirowane bezpośrednio próby terroryzowania Polaków przez bojówki niemieckie.
Warmia i Mazury
Mapa obrazująca wyniki przegranego plebiscytu na Warmii i Mazurach, 1920 r.
Melchior Wańkowicz
„W tej ziemi, w której Kant stworzył pryncyp kategorycznego imperatywu, w tej ziemi, której duszę wzięli w żelazne nity generał Clausewitz i pedagog królewiecki, Herbart, uśmiech jest czymś wygnanym” – pisał o ziemi mazurskiej Melchior Wańkowicz w Na tropach Smętka , najgłośniejszej powieści reportażowej o tych terenach z 1936 roku. Najważniejszym celem Wańkowicza było ujawnienie losów rdzennej ludności polskiej na ziemiach tzw. Prusów Wschodnich, jej nędzy oraz dramatycznej sytuacji ekonomicznej po słynnym plebiscycie przeprowadzonym ponad dziesięć lat wcześniej. Wańkowicz spisywał kolejne eseje swojej książki pod pretekstem wyprawy krajoznawczej z córką, Martą kajakiem po Pojezierzu Mazurskim oraz samochodem – po miasteczkach i wsiach. Już od momentu publikacji pisana była powieści zawrotna kariera – do 1939 roku powstało aż dziewięć niezależnych wydań tytułu.
Autor Na tropach Smętka nie był oczywiście pierwszym spośród pisarzy, który mierzył się z tematem dramatu polskich mieszkańców tzw. ówczesnych Prus Wschodnich. Wprowadzenie tematu mazurskiego do polskiej literatury historycznej zawdzięczamy Wojciechowi Kętrzyńskiemu (1838-1918) – autorowi rozprawy z 1868 roku pt. O Mazurach. W zbieraniu pieśni ludu mazurskiego uczestniczyli jeszcze wcześniej duchowni ewangeliccy: Gustaw Gizewiusz (1810-1848) oraz Herman Pełka (1831-1900), a także świeccy działacze luterańscy, wśród nich Marcin Giersz (1808-1895) – nauczyciel, pisarz oraz działacz kultury, popularyzujący na tych ziemiach twórczość Mickiewicza, Krasickiego, Góreckiego i Reja, nazywany „ojcem ludowej literatury mazurskiej”. Wychowankiem Giersza został Michał Kajka (1858-1940) – jeden z najbardziej znanych mazurskich poetów ludowych, któremu Wańkowicz w Na tropach Smętka poświęcił oddzielny esej. Z kolei bez współpracy z Pełką oraz Gizewiuszem Oskar Kolberg nie wzbogaciłby swojego wielotomowego dzieła etnograficznego Lud (1857–1890) o tom poświęcony Mazurom Pruskim (T. XL).
Wojciech Kętrzyński
Michał Kajka
W rzeczywistości poplebiscytowej, a więc w latach 20. i 30. XIX wieku – zanim jeszcze wydane zostało mazurskie arcydzieło Wańkowicza – rozpoczął się nowy, społecznikowski etap walki o polskość ziem tzw. Prus Wschodnich. Jako jej uczestników, których książki i studia poprzedzały Na tropach Smętka, wymienić należy: Emilię Sukertową-Biedrawinę i Bolesława Limanowskiego – autorów broszur o polskości Mazowsza pruskiego (1925), a także Jędrzeja Giertycha oraz jego rozprawę Za północnym kordonem (1934). Młodopolską jeszcze poprzedniczką Wańkowicza była zaś Stefania Sempołowska , która w 1913 roku opublikowała swoją własną relację z wyprawy na Mazury, pt. Mazury Pruskie .
