Stolica zaborczego państwa otaczana była przez Polaków zawsze szczerą niechęcią. Ale jednocześnie rozumieli oni, że Petersburg jest wielką metropolią, miejscem, które – jak żadne na ziemiach polskich – daje możliwość wielkiego rozwoju, międzynarodowej kariery. Opiekunka Zosi z Pana Tadeusza – Telimena – wciąż wzdycha do „Peterburka” z prowincjonalnego i nudnego dla niej Soplicowa. Telimena jest postacią groteskową, ale faktycznie wiele osiągnęli w Petersburgu m.in. Tadeusz Grabianka – alchemik i iluminat, zwany „Królem Nowego Izraela”;
Petersburg
Tadeusz Grabianka
Józef Oleszkiewicz – malarz portrecista, uwieczniony przez Mickiewicza w III części Dziadów, wtajemniczał poetę w świat mistyczny; Maria Szymanowska – teściowa Mickiewicza, ciesząca się tytułem „nadwornej fortepianistki Jego Cesarskiej Mości”. Kilka lat w Petersburgu przebywał Adam Mickiewicz, uczestnicząc w życiu literackim, stając się coraz bardziej świadomym swej rangi poetą.
Maria Szymanowska
Józef Oleszkiewicz
Właśnie spod pióra Mickiewicza wyszedł najbardziej sugestywny opis tego miasta. Ustęp III części Dziadów jest wielkim malowidłem, ukazującym realia istnienia i polityki Rosji carskiej. Jej najważniejszym znakiem jest Petersburg – miasto pychy absolutnego władcy, wyraz kaprysu despoty i potęgi jego woli.
U architektów sławne jest przysłowie,
Że ludzi ręką był Rzym budowany,
A Wenecyją stawili bogowie;
Ale kto widział Petersburg, ten powie,
Że budowały go chyba szatany.
Petersburg w opisie Mickiewicza jest współczesną wieżą Babel – jak tamta, jest wyzwaniem rzuconym Bogu przez ludzi pewnych, że posiedli Bożą moc. Znakiem caratu jest stojący nad Newą pomnik konny Piotra I. Car spina konia, jakby chciał tratować swoich poddanych, wyskoczyć w górę na ich zgiętych karkach. W Petersburgu jednak narodziły się też pierwsze inicjatywy wiążące przyszłość Polski ze ścisłą i bezwarunkową unią z caratem. W roku 1841 grupa literatów skupionych wokół „Tygodnika Petersburskiego” z inicjatywy Henryka Rzewuskiego, autora zbioru gawęd szlacheckich pt. Pamiątki Soplicy, zainicjowała działalność tzw. koterii petersburskiej, działającej na rzecz ugody z caratem.
